Türk Destanları Nelerdir? Türk Destanlarının Özellikleri

Türk destanları tarihte geniş yankı uyandırmıştır. Türk Edebiyatının ilk örneklerini oluşturan bu destanları bilmek çok önemlidir. Bir milletin inançlarını, zaferlerini, olaylarını, milli kahramanlıkların anlatıldığı manzum biçimindeki hikayelere destan adı verilir. Destanlar uzun yıllar anlatılıp korunabilen eserlerdir. Yazıya geçirilmesine gerek yoktur. Dilden dile anlatıldığı için günümüze kadar gelmiştir. Bazı Türk destanları gerçek olayları anlatırken, bazı destanlar ise kurgusal olayları anlatır.

Destanlar tarih için önemlidir. Çünkü o dönemin yaşayış ve zihniyet yapısını ortaya koyar. Destan yazının başlamadığı dönemlerde ortaya çıktığı için tarihe kaynaklık etmektedir. Türk destanları günümüze kadar halk ya da tarih araştırmacıları tarafından derlenerek günümüze kadar getirilmiştir. Türk destanlarına ait izlere Çin, Arap, Bizans, İran kaynaklarında rastlayabiliriz. Çünkü Türk devletleri bu gibi devletlerle iletişim kurduğu için destanlara yansımıştır.

Türk destanları İslamiyet Öncesi Destanlar ve İslamiyet Sonrası Destanlar diye 2 grupta incelenebilir.

Türk Destanları

Destanlar bir milletin kimliğini ortaya koyan eserlerdir. Tarihe ışıklık tutar ve milletlerin varlığını ortaya koyar. Türk edebiyatının ilk örnekleri destanlardır. Türk Edebiyatında destanlar nazım şekli ve türü olarak kullanılmıştır. Batı Edebiyatında destanlar  “epope” terimi ile ifade edilir. Bütün dünya edebiyatlarının başlangıcı destan türüyle olmuştur. Destanlar bir milletin ortak değerlerini, savaşlarını, barışlarını yaşadığı olayları anlatan uzun manzum hikayelerdir. Tarihi olaylara her zaman kaynaklık etmezler kimi zaman destanlar kurgusal olmaktadır. Örneğin Kırgızların Manas Destanı dünyanın en uzun destanlarından biridir ve kurgusal bir destana da örnektir.

Türklerin hayat tarzlarına baktığınızda Türkler savaşçı bir millet olmuşlardır ve göçebe hayat tarzına sahip olmuşlardır. Sürekli yeni yerler elde edip oralara yerleşmişlerdir. Türkler ilk anayurtları olan Orta Asya’yı hiç terketmemişler ve Türkler Orta Asya’dan çıkıp Anadolu’ya kadar yayılmışlardır. Türk kültürü tarih ve coğrafyadaki farklılıklardan etkilenmiş ve zengin Türk kültürü ortaya çıkmıştır. Türk kültür yapısı sürekli çeşitlenmiş ve destanlara da konu olmuştur. Türk destanları İslamiyet Öncesi Destanlar ve İslamiyet Sonrası Destanlar diye 2 grupta incelenebilir.

İslamiyet Öncesi Türk Destanları

Uygur Destanları

Uygurlar yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir ve Uygurlara ait en iyi bilinen destanlar Göç ve Türeyiş destanlarıdır.

Göç Destanı: Uygur Türklerinin göçlerini konu alır. Ulusal birliğin bozulması üzerine Uygurların yurtlarından ayrılıp, güney ve batıya yaptıkları göçler destanlaşmıştır.

Türeyiş Destanı: Bu destan Bozkurt destanının izlerini taşır ve neredeyse benzer. Bu destan Göktürkler’in bozkurt soyundan geldiklerini konu alır. Uygurlara ait bir destandır. Sadece konusu farklıdır.

İskitler (Saka) Devletinin Destanları

Saka tarihte kurulan ilk Türk topluluğudur. Bazı kaynaklarda kurulan ilk Türk devleti diye de geçer.

Alp Er Tunga Destanı: Bu destan Milattan önceki Türk – İran savaşlarını konu alır. Destanın ana kahramanı ünlü saka hükümdarı  Alp Er Tunga’dır. İran kaynaklarında Alp Er Tunga  Efrasiyap (Afrasiyap) adıyla anılmaktadır.

Şu Destanı: Destanın ana kahramanı Şu adlı bir hükümdardır ve milattan önce 6. yüzyılda yaşamıştır. Türklerle Büyük İskender arasındaki mücadeleler konu alınır. Bu destan Kaşgarlı Mahmud tarafından yazıya geçirilmiştir.

Asya Hun Devleti Destanları

Tük tarihinde kurulan ilk Türk devletidir.

Oğuz Kağan Destanı: Bu destan uygur alfabesiyle yazılmıştır. Destansı bir özellikleri olan Oğuz Kağan destanın konusunu oluşturur. Bu destan kurgusal olarak anlatılmış ve yazıya geçirilmiştir. Bu destanda adı geçen kahraman, Türk – Hun hükümdarı olan Mete’ye çok benzetilir. Tek yazılı nüshası Paris Ulusal Kitaplığında yer almaktadır.

Göktürk Devleti Destanları

Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir.

Bozkurt Destanı: Destan konusunu yenilgiden alır. Göktürkler’in ağır bir yenilgi sonrası zor duruma düşmelerinin durumu anlatılırken, tek genç bir dişi kurt sayesinde yeniden türedikleri de kurgusal bir biçimde anlatılır.

Ergenekon Destanı: Türk destanları arasında en çok bilinen destanlardan biridir. Türkler’in yıllarca içinde kaldıkları coğrafya olan Ergenekon bölgesini konu alır. Yeniden doğuş olarak nitelendirilen bu destan kurgusal bir biçimde oluşturulmuştur ve Göktürklerin nasıl çoğaldıkları ve demirle dağı nasıl erittikleri destanın ana konusunu oluşturur.

İslamiyet Sonrası Türk Destanları

Türk devletleri İslamiyeti kabul ettikten sonra İslami kahramanları kurgusal bir biçimde destanlaştırdılar.

Saltuk Buğra Destanı

Karahanlı devletine ait bir destandır. İslamiyetin ilk yayıldığı dönemlerde Saltuk Buğra Han’ın diğer illerdeki devletleri İslamiyet’e çağırışını konu alan bir destandır.

Manas Destanı

Karahanlılar dönemine ait olan bu destan, dünyanın en uzun destanlarından biridir. Destanın konusunu mani dinine mensup olan Karahitaylar ile Müslüman olan Karahanlılar arasında yaşanan mücadelelerden alır. Destan halen günümüzde yazılıyor ve kurgusaldır. Destan bugün kırgızlar tarafından devam ettirilmektedir.

Battal Gazi Destanı

8. yüzyılda yaşamış halk kahramanı müslüman bir lide rolan Battal Gazi ile Bizans İmparatoru Leon arasındaki mücadelelerin anlatıldığı bir islami değer taşıyan destandır.

Danişmendname Destanı

11. yüzyıllarında yaşamış olan Türk Devlet adamlarından Melik Danişmend Gazi’nin yaşamını, mücadelelerini, fetihlerini anlatan bir destandır. Destan kurgusal değildir, tarihle uyumludur.

Dede Korkut Destanı

Bu destan en eski destanlardan biridir. Dede Korkut tarafından anlatılan hikayelerle oluşturulmuştur. Dede Korkut: iyi, akıllı ve bilgin bir kişidir ve doğrulukla iyilikle ilgili hikayelerini anlattığı bu eser 100 temel eserler arasında yer almaktadır.

Genç Osman Destanı

Osmanlı Devleti döneminde yaşayan yeniçeri Osman’ın kahramanlıklarının anlatıldığı bir eserdir. Bu destan 17. Yüzyılda Kayıkçı Kul Mustafa tarafından yazılmıştır.

Köroğlu Destanı

Kurgusal bir kahraman olan ve Türk motiflerini taşıyan Köroğlu ile Bolu Beyi’nin mücadeleleri anlatılır. İslam ve Türk motifleri bir arada kullanılmıştır.

Kuva-yi Milliye Destanı

Kurtuluş Savaşını konu alan bir destandır ve Nazım Hikmet tarafından kaleme alınmıştır. Bu destan 1939 yılında yazılmaya başlanmış ve 1941 yılında tamamlanmıştır. Destan tiyatro eseri olarak da sahnelenmiştir.

Çanakkale Destanı

Çanakkale Savaşını konu alan destan zaferin 50. yılında Fazıl Hüsnü Dağlarca tarafından yazılmıştır.

Türk Destanı Özellikleri

Türkler tarih boyunca çok göç etmişler ve devlet kurmuşlardır. Türkler destanlara hem konu olmuş hemde destanlar oluşturmuşlardır. Türk destanlarının özelliklerini  kısaca madde şeklinde yazalım:

• Destanlar ozanlar tarafında kopuz eşliğinde söylenmiştir.
• Destanlar ozanlar tarafından derlenmemiştir. Bundan dolayı üçüncü evreye kadar gelememiştir.
• Tarihimize kaynaklı edecek önemli olaylar destanlara konu olmuştur.
• Türk milletinin önem verdiği motifler sıklıkla kullanılmıştır.
• Türk toplum sosyal yapısına yer verilmiştir.
• Destanlar nazım nesir karışık halde yazıldığı için zamanla hikaye haline gelmiştir.
• Destanlar genellikle Avrupalı Türkologlar tarafından derlenmiştir.
• Destanlarda Kadın, ağaç, ışık, kurt gibi motiflere yer verilmiştir.